در این مطلب به تغییراتی که دسترسی آزاد در نشر آثار علمی ایجاد کرده می‌پردازیم: اینکه چگونه دسترسی آزاد در حال رشد است، چگونه قوانین دولت‌ها به این رشد کمک کرده‌اند، و اینکه چگونه بر نحوه انتشار آثار نویسندگان تاثیر گذاشته است؟
در چند دهه گذشته، دسترسی آزاد در مجموع تاثیر هنگفتی بر روی نشر آثار علمی گذاشته است. انگیزه برای ایجاد دسترسی آزاد آثار پژوهشی باعث شکل‌گیری مجلات، مدل‌های کسب و کار و راه‌های جدید نگارش متن و داده‌های علمی شده است. در حالی که همچنان بحث‌ها بر سر اینکه چگونه دسترسی آزاد رو به جلو حرکت خواهد کرد وجود دارند، ولی شکی نیست که همچنان حضور خواهد داشت. بیش از 9000 ژورنال در DOAJ به عنوان دسترسی آزاد فهرست شده‌اند و مقالات دسترسی آزاد در حال افزایش و گرفتن حجم بیشتری از انتشار هستند. در حالی که انگیزه‌های ایدئولوژیک برای انتشار آزاد پژوهش باعث پیشرفت دسترسی آزاد شده، یک دلیل اصلی رشد آن به عنوان یک جنبش، افزایش قوانین توسط آژانس‌های حامی، موسسات، و حتی نهادهای سیاسی بین‌المللی و دولت‌ها است. این قوانین جدید چه معنایی برای نشر آثار علمی در چند دهه آینده خواهند داشت؟
قوانین دسترسی آزاد چیست؟
واژه «قوانین» (mandate) در رابطه با دسترسی آزاد متداولا استفاده می‌شود. این واژه در واقع به صورت عمومی‌تر برای پوشش بازه‌ای از سیاست‌های الزام‌آور و پیشنهادی استفاده می‌شود. به همراه مثال‌های زیر، شما می‌توانید صدها قانون دسترسی آزاد را در پایگاه داده‌ای ROARMAP مطالعه کنید.
- در سال 2009، موسسات بهداشتی ملی ایالات متحده انتشار تمام مقالاتی که با بودجه پژوهش NIH تولید شده را در PubMed Central، یک آرشیو دسترسی آزاد، با بازه 12 ماهه از انتشار اولیه آن الزامی کرد. طبق این قانون، دادن بودجه در صورت عدم رعایت این قانون متوقف می‌شود.
- در سال 2007، دولت برزیل قانونی را تصویب کرد که بر اساس آن تمام موسسات آموزش عالی باید آرشیوی آنلاین از پژوهش‌ها با دسترسی آزاد داشته باشند. عدم رعایت این قانون باعث عدم اجازه تخصیص بودجه پژوهشی می‌شود.
- چند دانشگاه مانند دانشگاه دوک و دانشگاه کمبریج سیاست‌هایی را اتخاذ کرده‌اند که دانشکده‌های آنها را ملزم به انتشار دسترسی آزاد پژوهش‌هایشان می‌کنند. ولی این سیاست‌های دانشگاه‌ها معمولا تنها یک توصیه است؛ آنها معمولا برای این کار امتیازی در نظر می‌گیرند یا متن قانون به صورت توصیه و پیشنهاد است. با اینکه این سیاست‌ها با معنی واقعی «قانون» مطابقت ندارند، باز هم معمولا به همراه قوانین جدی‌تر به آنها اشاره می‌شود.
افق 2020 و دسترسی آزاد در اتحادیه اروپا
به عنوان مثالی از قدم‌های اولیه برای رسیدن به اهدافی جهان‌شمول‌تر پژوهش، اتحادیه اروپا اخیرا هدف دسترسی آزاد به تمام مقالات علمی تا سال 2020 را اعلام کرد. در حالی که این سند جدید یک قانون نیست، همچنان امکان شکل دادن به سیاست‌های کشورها عضو را دارد تا قدم در راه دولت هلند بگذارند.
اعلام این نگاه با همگامی سرمایه‌گذاری قوی به عنوان بخشی از افق 2020 قدرتمندتر می‌شود. اتحادیه اروپا تصمیم دارد نزدیک به 80 میلیارد یورو برای پژوهش و ابتکارات در سال 2020 هزینه کند. این جریان جدید و ساده‌شده با تخصیص بودجه پژوهشی برای دانشمندان اروپایی در نظر دارد خروجی پژوهش را افزایش دهد، و دسترسی آزاد به آنها را نیز الزامی کند.
افق 2020 چگونه پژوهش را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
افق 2020 ممکن است انتشار پژوهش در اروپا را دچار تغییری عظیم کند، ولی این برای پژوهشگران در سال‌های آینده به په معناست؟
1. پایبندی به قوانین
بزرگترین تغییر با سیاست‌ها و اقدامات جدید نیاز پژوهشگران به آگاهی از قوانین در زمان انتشار است. با نظر داشتن اینکه اعمال این قوانین ممکن است به سطح دانشکده‌ها، موسسات و دانشگاه‌ها، آژانس‌های حامی، یا نهادهای دولتی ملی و بین‌المللی برسد، نویسندگان نیاز دارند بسیاری از اطلاعات را بدانند. با اینکه ابزارهایی مانند SHEPRA یا RoMEO به شناسایی ژورنال‌ها پایبند به برخی نیازها کمک می‌کنند، همچنان برای آسان‌تر کردن پروسه انتخاب ژورنال مناسب برای نویسندگان کار زیادی باید انجام شود.
2. دسترسی آزاد دوگانه
یکی از بزرگترین تغییرات ممکن است افزایش امکان دسترسی آزاد توسط ناشران بزرگ باشد. همانطور که در بالا عنوان شد، هم‌اکنون هزارها ژورنال دسترسی آزاد در حوزه‌های مختلف وجود دارند، ولی ناشران همچنین در حال آزمایش کردن دسترسی آزاد دوگانه هستند. در این نوع ژورنال‌ها، مقالات می‌توانند به صورت سنتی (که شامل دسترسی اشتراکی است) یا انتشار دسترسی آزاد با پرداخت هزینه پردازش مقاله منتشر شوند. اعمال این انعطاف‌پذیری به پژوهشگران در انتشار در ژورنال‌های مورد علاقه‌شان و در عین حال پایبندی به ملزمات حامیان مالی کمک می‌کند. با این حال همچنان سوال در رابطه با کاربردی بودن دسترسی آزادی دوگانه به عنوان یک مدل احتمالی برای ناشران که در آن دو بار برای یک محتوا هزینه دریافت می‌کنند، وجود دارد (یک بار زمانی که نویسندگان هزینه ارسال را پرداخت و دیگری زمانی که حق عضویت ژورنال از کتابخانه‌ها دریافت می‌شود). بدون در نظر گرفتن راه پیشرفت، احتمال اینکه پژوهشگران آزمایش‌های جدیدی با دسترسی آزاد دوگانه را با هدف کمک به آنها در راستای پایبندی به قوانین اصلی تجربه کنند زیاد است.
3. ابتکارات دیگر در صنعت نشر
صنعت نشر دیگر تغییرات بسیاری نیز داشته است. ژورنال‌ها در حال آزمایش راه‌های جدید برای حمایت از نویسندگان هستند که باعث شکل‌گیری انواع جدید ژورنال‌ها مانند PeerJ، یک ژورنال دسترسی آزاد با حق عضویت، میزان‌های جدید برای کمک به نویسندگان در محاسبه میزان موفقیت ناشران، و حتی خدمات جدید طراحی شده برای به اشتراک گذاشتن نتایج به دست آمده به صورت عمده‌تر یا تایید طابعیت مقاله به قوانین اخلاقی و پایه‌ای گزارش‌نویسی، هستند. تمام اینها (و بسیاری دیگر) با حمایت مالی افق 2020 امکان‌پذیر هستند که هدف آن افزایش میزان گسترش پژوهش است.
متاسفانه، همانطور که بیشتر پژوهشگران می‌دانند، حرکت به سمت مدل دریافت هزینه از نویسندگان همچنین موقعیتی را برای ناشران جعلی کرده است تا از نویسندگانی که به دنبال نشر دسترسی آزاد هستند مبالغی دریافت کنند. در حالی که تغییرات جدید این مسائل جدید را ایجاد نکرده است، می‌بایست نسب به خطرات آن در هنگام افزایش نشر دسترسی آزاد به‌هوش بود. نویسندگان باید ژورنال‌های ناشناس دسترسی آزاد را با دقت ارزیابی کنند تا بتوانند از اعتبار کارشان حفاظت کنند. منابعی مانند “Think. Check. Submit.” می‌توانند به پژوهشگران در این امر کمک کنند.
در پایان
دسترسی ازاد با قدم‌هایی بسیار کوچک در حال پیشروی است. اقداماتی مانند افق 2020 و دسترسی آزاد کامل در اتحادیه اروپا می‌تواند این قدم‌ها را به یک جهت تبدیل کند.
برچسب‌ها: